حضانت فرزند، همزمان با آنکه حق والدین است، تکلیفی است که قانون به منظور حفظ و نگهداری کودک بر عهده آنان قرار داده است. در زندگی مشترک، نگهداری و سرپرستی فرزند بر عهده والدین است، اما این امکان وجود دارد که والدین به توافق یکدیگر، این مسئولیت را بهطور فردی پذیرفته و انجام دهند. در صورت عدم توافق، قانون بهطور صریح، حضانت فرزند را تا سن ۷ سالگی به مادر واگذار کرده و پس از آن، این وظیفه را به پدر محول میکند.
در این میان، تفاوتهایی میان دختران و پسران وجود دارد. بهطور خاص، دختر پس از سن ۷ سالگی تا ۹ سالگی (یعنی تا رسیدن به سن بلوغ) نزد پدر زندگی میکند و پس از آن، بنا به تشخیص خود و یا با نظر پدر و مادر، میتواند یکی از آنان را برای ادامه زندگی انتخاب کند. برای پسران، حضانت پس از ۷ سالگی تا ۱۵ سالگی با پدر خواهد بود و پس از آن، پسر میتواند به اختیار خود تصمیم بگیرد که ادامه زندگی را با پدر یا مادر دنبال کند.
حق حضانت فرزند که بر عهده والدین است، در شرایط خاص ممکن است به تقاضای نزدیکان، خویشاوندان یا قیم کودک از آنان سلب شود. در این زمینه، قانون پیشبینی کرده است که در صورت عدم مراقبت مناسب یا انحطاط اخلاقی یکی از والدین که کودک تحت حضانت او است، و اگر سلامت جسمی یا تربیت اخلاقی کودک در خطر باشد، دادگاه میتواند با درخواست بستگان، قیم یا رئیس حوزه قضائی، تصمیمی دیگر برای حضانت کودک اتخاذ کند.
مواردی که میتواند به تغییر حضانت منجر شود، عبارتند از:
اعتیاد به الکل، مواد مخدر یا قمار بهطور مضر؛
شهرت به فساد اخلاقی یا فحشا؛
ابتلا به بیماری روانی به تشخیص پزشکی قانونی؛
سوءاستفاده از کودک یا مجبور کردن او به انجام مشاغل ضداخلاقی مانند فساد، فحشا، تکدیگری یا قاچاق؛
تکرار ضرب و جرح خارج از حد متعارف.
همچنین، در صورتی که مادر در دوران حضانت با کودک، ازدواج کند یا شوهرش عدم صلاحیت او را اثبات نماید، موارد مذکور میتواند به تغییر حضانت منجر شود. هر یک از والدین که مدعی عدم صلاحیت طرف مقابل هستند، میتوانند با استناد به یکی یا چند مورد از این موارد، دادخواست سلب حضانت را به دادگاه تقدیم کنند.
البته، صرف ادعا کافی نیست و لازم است دلایل معتبر و مستند به دادگاه ارائه گردد. دادگاه همچنین ممکن است شرایط دیگری را هم مشمول عدم مراقبت یا انحطاط اخلاقی والدین بداند، مانند اشتغال به شغلهایی که مانع از مراقبت شایسته از کودک میشود، یا سهلانگاری در حفظ سلامت جسمانی یا تربیت اخلاقی کودک، که تشخیص آن با دادگاه خواهد بود.
قبل از طلاق، حضانت فرزند بهطور مشترک بر عهده هر دو والدین است. با این حال، همانطور که پیشتر اشاره شد، حضانت فرزند (چه دختر و چه پسر) تا سن ۷ سالگی با مادر است و پس از آن، طبق قانون، این مسئولیت به پدر منتقل میشود.
در طلاق توافقی، تمام مسائل مربوط به توافق زوجین، از جمله حضانت فرزند، قابل مذاکره و توافق است. بهطور معمول، حضانت فرزند پسر یا دختر تا سن ۷ سالگی با مادر خواهد بود و پس از آن طبق قانون، مسئولیت حضانت به پدر منتقل میشود. با این حال، این قانون مانع از آن نمیشود که زوجین تصمیم بگیرند حضانت فرزند را بهطور کامل به یکی از طرفین واگذار کنند، مثلاً ممکن است زوجین توافق کنند که حضانت فرزند به طور کامل به پدر یا مادر داده شود.
بر اساس ماده ۱۱۶۸ قانون مدنی، حضانت فرزند هم یک حق است و هم یک تکلیف برای والدین. بنابراین، اگر زن بخواهد در ازای واگذاری حضانت فرزند از سوی شوهر، مهریه خود را ببخشد، نظرات حقوقدانان در این خصوص متفاوت است.
با این حال، در رویه قضایی معمولاً بخشیدن مهریه در ازای طلاق (خصوصاً طلاق خلعی) مورد بررسی قرار میگیرد و نه در ازای واگذاری حضانت. بهطور کلی، زوجین میتوانند در خصوص تعیین حضانت پس از طلاق با یکدیگر توافق کنند، و این امر در رویه قضایی پذیرفته شده است.
اختصاص حضانت فرزند به یکی از والدین، منافاتی با حق ملاقات و دیدار فرزند از سوی والد دیگر ندارد. در صورتی که طبق حکم دادگاه حضانت فرزند به یکی از والدین اختصاص یابد، باید حق ملاقات والد دیگر نیز تعیین تکلیف شود.
در صورتی که والد دیگر نتواند از این حق استفاده کند، میتواند از دادگاه درخواست صدور دستور موقت برای ملاقات فرزند کند. ممانعت از ملاقاتهای مرتب یا عدم اجرای حکم ملاقات از سوی یکی از والدین میتواند به عنوان دلیل سلب حضانت از او تلقی شود.
